ижтимоий-сиёсий,адабий-бадиий,маданий-маърифий сайти
«Тўғрилик». Шу оддий сўздаги битта «т» ҳарфи тушириб қолдирилса, ғирт тескари маъно чиқади. Ҳаётда ҳам шундай: киши тарбиясида биргина нуқтада бўшлиқ пайдо бўлса ёки маънавий камчилик юзага келса, салбий томонга оғиб кетиши мумкин.
Инсонни тўғри йўлдан оздирадиган, кўп бемазагарчиликларга йўл очиб, маънан тубанлаштирадиган иллатлардан бири, шубҳасиз, ўғриликдир. Аксарият жиноятлар тарихи суриштирилса, одатда киши ёшлигида «ниш урган» ана шу ножоиз одатнинг ҳосиласи бўлиб чиқади.
Хўш, фарзандларимизни бундай номақбул одатлардан асраш учун нималар қилмоғимиз керак? Уларга тўғриликнинг мукофоти-ю, ўғриликнинг салбий оқибатларини қай йўл билан тушунтириш зарур? Ўзи ўғриликдек иллат болада қандай пайдо бўлиб қолади?
Барчани бирдек қизиқтирадиган шу саволларга жавоб топиш мақсадида психолог-психотерапевт Зебинисо АҲМЕДОВАга мурожаат қилдик.
— Гап фарзандни ёшлигидан ҳаётга тайёрлаш ҳақида кетар экан, мени доим бир савол ўйлантиради. Баъзи болалар, ёшлигига бориб, ўғрилик қилишни айб санамайди. Боланинг қўли эгри бўлиб ўсишига қандай омиллар сабаб бўлади ўзи?
— Биласизми, ўғрилик — илмий тилда айтганда, психик оғиш ҳисобланади ва болаликда камдан-кам кузатиладиган касаллик. Аммо болалардаги ўғрилик ана шу клептоманияга боғлиқ эмас, у бола руҳиятининг бузилишига алоқадордир.
Кузатишларга қараганда, боланинг ҳар бир ёшида ўғриликнинг ўз сабаби бўлади. Масалан, мактабгача ёшдаги боладаги ўғрилик сабаблари ёшига хос: бирор нарсага эга бўлиш истак-хоҳишининг кучлилиги. Дейлик, тенгқурларидаги янги ўйинчоқ орзуси...
Бу болани ўша ўйинчоқни қўлга киритишга уринишига туртки бериши мумкин. Бунда бола «меники», «сеники», «уники» ва «ҳамманики» каби тушунчаларни адаштириб юборади. Эътиборли жиҳати, бу орзу замирида ота-онанинг фарзанд истаклари билан қизиқмагани туради.
Яна бир сабаб, бола кўзига яхши кўринган нарсани ўз яқинларига совға қилишга бўлган кучли истак туфайли ўғриликка қўл уриши ҳам мумкин. Демак, болага ота-она томонидан камдан-кам совға берилмоқдаки, бу унда истакни бошқаларга кўрсатиб, ўзидан қониқиш ҳосил қилиш туйғусини пайдо қилмоқда.
Учинчи сабаб, бошқаларни ўзига жалб этиш бўлиши ҳам мумкин. Бировнинг нарсасини ўғирлаш ортида ўртоқлари олдида ўзини кўрсатиш истаги мужассам бўлади.
— Баъзи эсини таниб, гап-сўзингизнинг мағзини чақа оладиган ёшдаги болаларда ҳам бундай «одат» учраб туради. Нега шундай?
— Психологлар бола кимнидир жазолаш ёки ўч олиш мақсадида ҳам унинг нарсасини ўзлаштиришга уриниши мумкинлигини таъкидлайди.
Фарзандингиз 8-11 ёшга тўлганида ўғриликнинг пайдо бўлиши иродасизлик оқибатида юзага келиши мумкин. «Истайман» деган хоҳишини онгли равишда, ич-ичидан енгишга ожизлик қилиш, «мумкин эмас» деган азм-қарорни қатъий айта олмаслик туфайли ўғриликка қўл уради.
Шуни билингки, фарзанднинг 12-15 ёшидаги ўғрилик қилиши онгли равишда қўйилган қадамдир. Бу ёшдаги номақбул иши учун унинг тарбияси билан албатта жиддий шуғулланиш керак.
— Масалан, қандай қилиб? Болани бировнинг ҳақидан ҳазар қиладиган инсон этиб тарбиялаш учун оила муҳитида бу масалага қандай ёндашиш лозим?
— Боланинг ўғриликдек ножоиз иш қилгани аниқланганда бунга эътиборсиз қараб бўлмаганидек, уни дарров жуда қаттиқ жазолаш ҳам ярамайди. Шундай пайтлар босиқлик билан иш тутган маъқул. Бола руҳиятидаги ҳар қандай қусурлар тарбия орқалигина йўқолади. Хўш, бунда нима қилмоқ керак?
Аввало, фарзандингизга ўғриликнинг ўзи нима эканини, қандай оқибатларга олиб келишини тушунтиринг. Жавобгарликни мисоллар билан тасвирланг. Ўз нарсасини ўғирлатиб қўйган инсоннинг ўрнига ўзини қўйиб кўришини айтиб, ўғрига нисбатан пайдо бўладиган ҳиссиётларни ўз танасига ҳис этишига ёрдам беринг.
Фарзандингизга «ўғри» деган ёрлиқ қўйишдан, ундан нафратланишдан ўзингизни тийинг. Уни яхши кўришингизни, лекин бу қилган ишидан қаттиқ хафа бўлаётганингизни тушунтиринг. Ўғрилиги ҳақидаги ҳодисани ўзи билан ҳоли қолган пайтдагина таҳлил қилинг. Бу воқеа ҳақида бегоналарга ошкор қила кўрманг, чунки бу сир бўлиб қолишига ишонч ҳосил қилган бола ўзгаларнинг олдида изза бўлишдан чўчимай, тўғри йўлга қайтиши осон кечади. Бошқалар олдида уни фақат мақтаб, яхши жиҳатларини айтиб, руҳан рағбатлантиринг.
«Қайси виждон билан буни қилдинг?!», «Сен мени шарманда қилиб, юзимни шувут қилдинг!» каби катталарга хос гапларни айтиб, болани у тушунмайдиган ҳиссиётлар дунёсига улоқтириш керак эмас.
— Демак, ўғрилик қилган болага ҳедеб танбеҳ бериш ҳам ўринсиз. Хўш, унда ота-она нима қилса, хатога йўл қўймаган бўлади?
— Биласизми, кўпинча ота-оналар йўл қўядиган бир камчилик бор. Бу фарзандни бошқа тенгдошларига ёки ўзининг ёшлигига солиштиришдир. Қизиғи, бу тарбия усули яхши натижа бермайди. «Мен сендек пайтимда...» деб бошланадиган «маъруза» боланинг психикасига қаттиқ зарба бўлади, холос, у буни тушуна олмайди. Ахир сизнинг фарзандингиз бўлгани билан у ҳам ўз ўрнини топишни истайди.
Яна бир муҳим жиҳати, боланинг ўғрилигини таҳлил қилганда, ўртача меъёрни ушлангки, кейинги сафар бошқа қилган бирор хатосини яширмасликка ўргансин. Бошқа бундай ножоиз иш қайтарилмаслигига келишиб олинг. Кейин бу воқеани бошқа эсламанг ва фарзандингиз ҳам эсламаслиги кераклигини тушунтиринг. Ва бундан кейин ўзингиз ҳам доим бола тарбиясига эътиборли бўлган ҳолда, ўғриликка майл уйғотадиган ҳар қандай хавфнинг олдини олишга интилинг. Ана шундагина фарзанд тўғри йўлдан юриб, ўзидаги нуқсон ва қусурлардан қутула олиши мумкин. Унутманг, тўғриликдан ўғриликка бир қадам, холос.
Жасур КЕНГБОЕВ
ёзиб олди.
