ижтимоий-сиёсий,адабий-бадиий,маданий-маърифий сайти

II 

Чиледуни қайлиғи билан қолдириб кетган Есугай узоқда кўкариб турган тепаликлар томон кетди.У чўл паррандаларини овламоқчи эди. Лекин Есугайнинг энг севимли машғулоти бўлмиш ов – ҳозир уни жуда ҳам қизиқтирмаётган эди. У хаёлан бўлиб ўтган кутилмаган учрашувгақайтаверарди.Ўша маркит ғирт тентакнинг ўзи экан! Худди ўз нутуғида юргандай ястланиб олганини-чи! Отини ҳам, ҳўкизлари-ю қайлиғини ҳам тортиб олиб, ўзини молбоқар қилиб ишлатиш керак эди. Мана шу одилона иш бўларди. Душман ҳамиша душманлигича қолади. Нега уни безиён - бешикаст қўйиб юборди? Балким, бу маркит айнан ана шунақа содда ва бўшанг бўлгани учундир? Йўқ, шунинг учунгина бўлмаса керак. Бунақанги қорачалар ҳеч қачон унинг раҳмини келтирмаган. На калласи бор, на юраги. Ўша маркитнинг ўрнида бўлганида, Есугай ким бўлишидан қатъий назар аравага мўралашга йўл қўйиб қўярмиди? Бу гўлга насиб қилган қайлиқни қара! Хотирасига ўқдай қадалиб қолди: арава ичидаги гўзалнинг қоронғиликда чақнаб турган жаҳлдор кўзлари, қалин қошлари узра худди майса устидаги шабнамдай товланиб турган тер томчилари…Ҳар қалай худди мана шу қизни деб ҳам маркитга тегмадим. Лекин тўғри қилдимми? Унинг донишманд устози кекса Ўнбағай-хон буни билса нима дерди экан? Олдиндан ҳеч нарсани билиб бўлмас экан-да. Яқин орада маркитлар билан бўлиб ўтган тўқнашувда душманларбошлиғининг ўғли Тўхтабеги билан рўпара бўлиб қолди. Найза ва қиличини усталик билан ишга солиб, унга бир қанча жароҳатлар етказди. У эса қонини оқизиб қочиб қолди. Есугай унга энди етиб олай деганда, отининг оёғи юмронқозиқ кавагига тушиб қолиб, ағанаб тушди. Алам ва ғазабидан тулпорини чопиб ташлашига оз қолди. Жангдан сўнг у хоннинг кўзига кўринмасдан юрди. Лекин Ўнбағайнинг ўзи уни чақиртирди. 
-Бундай қарасам, сен жуда хафа булиб юрибсан. Нима гап? Тўхтабеги отасининг ўрнини эгаллаши керак. Душманларнинг калтакланган қабила бошлиғи, калтак емаганидан яхшироқдир. Бизлар билан ўйлаб гаплашадиган бўлади, - деди.

Есугайнинг бобоси – машҳур Қабилхоннинг дўсти ва унинг ишларини давом эттирувчиси бўлган Ўнбағай-хон кўп нарсаларга уруғнинг бошқа нўёнларидан ўзгача назар билан қарарди. Маркитлар билан бўлиб ўтган урушдан сўнг бир кун ҳам ўтказмасдан, уни ўзларининг азалий душманлари бўлган татарлар устига бостириб боришга даъват қилдилар.Ўшанда Есугай ҳам худди бошқалардай ўйлаган эди. Маркитлар ҳозир ўз бошлиқларининг ўлими ва мағлубият азобини тортмоқда. То улар ўзларига келиб, куч тўплагунларича татарлар устига бор куч билан ёпирилиш мумкиндай эди.

Ўнбағай-хон сийрак ва оппоқ мўйловини силаб ўтирар экан, ҳеч кимнинг гапини бўлмай, жим эшитарди. Ҳамма айтадиганини айтиб бўлгандан сўнг, хон бир хўрсинди. 
-Душманни кучли енгади, ақлли эса ғалаба нашидасини ҳам тарозида тортиб кўради. Ҳозир татарлар устига бостириб бориш ақлданмикан? Улар маркитларнинг енгилганини биладилар.Улар ҳам худди сизларга ўхшаб фикр қилиб, бизларнинг юриш қилишимизга тайёр бўлиб турибдилар. Бу уруш охири нима билан тугаши фақат осмонгагина маълум. Бордию биз яна ғалаба қозонганимизда ҳам бу бизга нима беради? Бизнинг кучайишимиз Олтин-хонни ташвишга солади. Буни хоҳламаган хон бизнинг устимизга юради. Ёлғиз ўзимиз унга қарши тура олмаймиз. Демак, татарлар билан урушиш ҳақида эмас, аксинча улар билан тинчлик ҳақида ўйлаш керак. Мен ўзим, қўшинсиз татарлар ҳузурига бориб, эски душманлик оловини ўчириб келишга ҳаракат қиламан. 
-Улар сени ўлдиришади! - деди Есугай.

-Балким ўлдиришар ҳам, - деди хон ғамгин кулар экан. -Лекин, тинчлик ўрнатиш учун бизда яна бошқа бир қулай имконият бўлармикин.

Ўнбағай-хон бир нечта навкарлари билан татарлар макон қилган Бўйирнур кўли тарафларга жўнаб кетди. Лекин, аллақачонлар қайтиши керак бўлган хоннинг ўзидан ҳам, у ҳақдаги даракдан ҳам нишона йўқ.

Есугайнинг оти йўлакай учраган ўтларни чимдиб, секин қадам ташларди. Қуёш чошгоҳга қараб кетганига қарамай, иссиқ пасайгани йўқ, саҳро ҳам кимсасиз эди. Есугай овга отланганини ҳам унутаёзди.Ўйлар занжирига келиб қўшилаётган турли хил фикрлар янги-янги ҳалқаларни ташкил қилар, лекин унинг хаёли қайси тарафларда юрмасин, барибир, тушуниб бўлмайдиган бир хавотир билан “оқ булут қиз”нинг тимсолида жонланаверарди. Онон қирғоқлари бўйлаб ўсган бута толлардан қанча узоқлашмасин, бу хавотир яна ҳам кучайиб борарди. У энди ўша қорача марқага ҳасади келаётганини аниқ сезарди.

Есугай ҳам аллақачон хотинлик бўлиши керак эди. Нафақат акаларининг, балки укаларининг ҳам хотинлари бор эди. Унинг бу борада омади келмади. Отаси уни Хитой деворларига яқин ерлардаги бир қабила қизига унаштирган эди. Келинни уйга олиб келадиган вақт келганида эса қабила устига татарлар бостириб келиб, кўпларни қириб ташлашди, кўпларини эса, уларнинг орасида Есугайнинг қайлиғини ҳам, асир қилиб олиб кетишди. Кейин отаси, қўрқмас Бартан-баҳодир ҳам оламдан ўтди. Бу орада янги урушлар бошланди.Унинг ўтови ҳанузгача бўм-бўшлигининг, кўп вақтини овда ўтказишининг боиси ҳам мана шу. Есугайнинг ўтовини ҳам анави маркитнинг қайлиғига ўхшаган бир гўзал гуриллатиб ўтирса эди...

Ҳали бирон-бир қарорга келмай туриб, жиловни кўтарди-да, отини кескин орқага буриб, жон борича уйи томонга елдириб кетди.

Унинг қабиласи ўтовлари Онон дарёси бўйидаги яйдоқ тепаликларда эркин ёйилиб турарди. От уюрлари иссиқдан жон сақлаб дарёга тушиб олган,

қирғоқда эса қўй-қўзилар ётишарди. Навниҳол қарағайларнинг ола-чипор соясида чўпонлар ухлар, уларнинг ёнида эса тилини осилтириб, оғир-оғир нафас олиб бир ит ўтирарди.

Есугай акаси Некун-тойчи ўтови олдида отдан тушди. Эшик пардасини шиддат билан очиб, ичкари кирди. Ўтов ичи қоронғу ва салқин эди.Ўчоқ яқинида акаси Некун-тойчи ва укаси Доритой-ўтчигин чордона қуриб ўтиришарди. Есугайнинг юз ифодасида биродарларини хавотирга соладиган нимадир кўринган бўлса керак, иккалови ҳам ундан бир нарсани кутгандай жим тикилиб қолишди. Есугай эса, ўзини қўлга олиб, уларнинг ёнига чўкиб ўтириб, қимиздан симирди. Одатга кўра ўзини ҳурмат қилган одам шошқалоқ ҳакка қилиғини қилмаслиги керак.У салмоқланиб, ўтов эгасига, акасига ҳурмат билан мурожаат қилди: 
-Ишларинг яхшими?

-Абадий осмон менга мададкор бўлиб турибди, - деди Некун-тойчи ҳам салмоқлаб, дона-дона қилиб. Лекин бирданига унинг дум-думалоқ, қизғиш башараси бахтиёр табассумдан сузилиб кетди. -Есугай, мен ўғил кўрдим. Унинг отини Хучар қўяман. Яхши исм-а?

Некун-тойчи шод эди. Оға-иниларнинг нафақат кичиги, балки энг миттиси, эркакларга хос бўлмаган нозик қўлли, калтабақай Доритой-ўтчигин эса, кўзларини худди кулганга ўхшаб қисиб турарди. Бир қарашда у ростданам хурсанд, кулаётганга ўхшарди. Аммо Есугай уни жуда яхши билганидан, унинг бу кулгиси ясама эканлигига ишонч ҳосил қилди. Паканалиги, нимжонлиги унинг феълига ўз таъсирини ўтказган эди. У ҳеч қачон жигарларининг шодлигидан самимий қувонмас, айёр кўзларини ҳамиша мана шунақа сохта қисиб турарди.

-Мен билан овга бормайсизларми? - сўради Есугай.

- Шу тобдами? - Некун-тойчи ўтов мўрисидан кўриниб турган ёп-ёруғ осмонга қараб қўйди. -Жуда иссиқ-ку.

-Нима овлаймиз? - Доритой -ўтчигин Есугайнинг юзига тикилиб туриб, акаси охиригача айтмаётган гапини тушуниб олишга ҳаракат қиларди.

- Ёввойи кийик.

- Ўзимиз бораверамизми? - Есугайнинг режасини ҳамон тушуна олмаётган Доритой-ўтчигин қайта савол берди.

- Уччаламиз кетаверамиз. Бошқа ҳеч кимнинг кераги йўқ. Лекин, ёввойи кийик меники бўлади.

- Бизга-чи? - яна суқулди Доритой-ўтчигин.

- Биттадан ҳўкиз.

- Э..ҳа, - чўзилди Доритой-ўтчигин, акаси қанақа ов ҳақида гапираётганини эндигина тушуниб етгандай.- Хавфлимасми? Балки катта акамиз, Мунғету-Қиён билан гаплашиб кўрармиз?

- Ҳўкиз уч кишига етмайди, - кулди Есугай ўрнидан туриб. - Тез отланинглар. Агар бормасанглар бир ўзим кетавераман.

III

Кун қайтди. Ҳаво бироз салқинлаган бўлса ҳам, қизиб ётган ердан иссиқ ҳовур кўтарилиб турарди. Кундузи бошни айлантирган ўтларнинг какроқ ҳиди сал бўшашди. Туёқлари тош қотган ерга овозсиз урилаётган, ҳолдан тойган ҳўкизлар аравани аранг тортиб борарди. Ойлуннинг томоғи қақраб кетди. Шу чоғнинг ўзида бир қултумгина бўлса ҳам муздеккина булоқ сувидан ичишни илоҳий бир неъматдай хаёл қилди. Сувга етишларига яна қанча қолганини бир неча марта сўради.Чиледу ҳар сафар озгина қолганини таъкидласа ҳам, олдинда ўша-ўша тап-тақир саҳро ястланиб ётарди.Ойлун осмон билан ер туташган олис уфққа зўр бериб тикилар экан, кўзлари бута- толларни, қамишларни ёки кўлу дарёларнинг ажралмас йўлдоши бўлган қиёқларни кўришни умид қиларди. Аста-секин қош қорайиб, ер билан осмон тобора бир хил – бўз рангга айланиб бормоқда эди. Ойлуннинг ўткир кўзлари олдинда қорайиб турган бир нарсани кўриб қолди. Эҳтимол, бута-толдир? 
-Чиледу, қарагин. 
Чиледу аравани тўхтатди. Ғилдираклар остида шитирлаётган ўтлар овози тиниб, чивинларнинг ғувиллаши эшитилар даражада жимлик чўкканда, отлар туёқларининг шошилинч дупури аниқ эшитилди. Кимдир уларнинг йўлини тўсиб от чоптириб ўтди. Ойлун худди шу сингари от туёқлари товушини ён тараф ва орқа томондан ҳам эшитди. 
- Бу нима?! - У Чиледуга ёпишиб олди. 
У шошиб Ойлунни четга сурди-да, аравадан сакраб тушди. Камоннинг чийилашию ўқнинг ҳуштак чалиб зулматга қараб учгани эшитилди. 
- Ўв, маркит, бас қил! 
Бу огоҳлантириш овози эгасини Ойлун дарҳол таниди. Есугай машоқ қайтган эди. Шу ондаёқ унинг хавотири ғойиб бўлди. Нимагадир Есугай уларга ёмонлик қилмайдигандай кўринди унга. Аммо у шу ондаёқ бу умидни пучга чиқарди. 
-Яхшилаб эшит, маркит! Бизга қарши чиқишингнинг фойдаси йўқ. Биз кўпчиликмиз. Қочишнинг ҳам иложи йўқ, чунки бизнинг тулпорларимиз чарчамаган ва учқур. Агар сен яна камонингдан ўқ отадиган бўлсанг, эртагаёқ жасадинг қашқирларга ем бўлади. 
Қоронғулик шу қадар қуюқлашдики, Ойлун, атрофларида гир айланаётган уч отлиқ шарпаларини аранг илғарди. 
-Ҳали кўрамиз, қашқирлар кимни биринчи бўлиб ейишини! - ғазаб билан бақирди Чиледу. 
Есугай кулди. 
- Сенинг калланг, маркит, худди ағдарилиб ётган қозонга ўхшаш бўм-бўш. Қара... 
Шундоққина Чиледунинг оёқлари ёнига учиб келган ўқ найзаси билан қизғиш учқун чиқариб ерга санчилди-да, яна бир муддат ари ғувиллашига ўхшаш овоз чиқариб титраб турди. 
-Хўш? - кулди Есугай- Кўз очиб юмгунингча шунақа ўқларнинг учтаси томоғингни тешиб чиқади. Энди бу ёғини эшит. Бизларга сенинг арзимас ҳаётинг керак эмас. Отингни мину, жўнаб қол. Арава билан қиз қолади. 
Ойлун тушундики, ҳаммаси мана шу маллавой Есуггай айтганидай бўлади. Бу одамлар уларни тинч қўймайдилар.Чиледуни ўлдиришади. Одамнинг ишонгиси келмайдиган бу воқеалар худди бош-кети йўқ тушга ўхшарди. Ҳўкизлар чарчоқ хўрсиниш аралаш қуришқоқ ўтларни чимдир, оти эса тумшуғини арава четида қашлаб турарди. Ойлуннинг қичқиргиси, шундай қичқиргиси келдики, токи унинг овози бутун саҳро бўйлаб учиб бориб, барча ҳалол жангчилару чўпонларни оёққа турғазсин. Лекин у қичқирмади. Аравадан тушди-да, қайлиғини қучди. 
-Кетақол. Кетақол, азизим Чиледу! 
-Қаёққа кетаман? - деди у ҳўмрайиб. - Елкадан ўқ егандан кўра, кўкрагингдан ўқ еб ўлган афзал. 
- Сен яшашинг керак, - деди Ойлун, секингина. - Сени ўлдиришларига йўл қўймайман. - Уни қандайдир бир паришонлик чулғаб олган эди. У тезгина аравага боғланган от жиловини ечиб, Чиледуга тутқазди. Келинчак қайлиғининг белбоғида осилиб турган пичоқни суғуриб олди-да, Есугай тарафга қараб кетди. Бу ҳаракатларини у ўйламаган ҳолда, жуда тез бажарди. Лекин, шунчаликки, гўё бу ҳаракатлари олдиндан ўлчанган ва режалаштириб қўйилгандай эди. 
-Эй, сен, малла шоқол! Чиледу кетади.У ўлишдан қўрқмайди. Фақат мен унинг ўлишини истамайман. Эшитаяпсанми, маллабош қароқчи? Агар сен Чиледуни ўлдирсанг, мен сенинг кўз олдингда ўзимни чавақлаб ташлайман!..Алвидо! - У орқасига қаради. - Алвидо, Чиледу! 
Есугай уни узун найзасига суянганича кутиб турарди. Бошидаги темир дубулғаси ҳира жилоланарди. 
- Мен сени шунчаки бир гўзал қиз деб ўйлабман. Юрагинг ҳам ботир жангчиникидек экан-ку, а? 
Ойлун унинг зулмат қоронғулигидаги юзини кўрмас, лекин истеҳзоли овозидан мазах қилаётганини сезиб турарди. Ойлун бу жирканч овоз эгасидан икки қадам берида тўхтаб, орқа томондан эшитилаётган овозларга қулоқ тутди.Чиледу тезроқ кета қолсайди. Акс ҳолда у ўзидаги бу кучли зўриқишни ортиқ кўтара олмаслигидан хавотирда эди. 
Есугай найзасини кўтарганини Ойлун сезмай қолибди. Туйқус унинг тиғсиз тарафи билан қизнинг қўлига туртиб, пичоғини уриб туширди. Кучли қўллари билан маҳкам қисиб, қаттиқ кафтлари билан оғзини ёпди.Унинг ҳаракатлари шунақанги чаққон, тез эдики, Ойлун қаршилик қилишга улгурмади ҳам. 
Шаҳд кўтариб қизни эгарига ўнгарди-да, бир нарсалар деб қичқириб, отини саҳрога қараб учириб кетди. Шундагина қиз ўзига келди.У Есугайнинг қўлларида типирчилар, тирноқлари билан тимдалар, тишлар эди. Есугай сўкиниш аралаш қиз қўлларини орқасига қилиб қайиш билан боғлаб ташлади.Ойлуннинг боши отнинг терчиган қорнигача осилиб тушган, сочлари эса чўл ўтларига илашиб борарди.Ожизлик ва чорасизликда ҳушини йўқотар экан, Ойлун, бир олий иноят сифатида осмон ва мададкор руҳлардан ўзига ўлим тиларди. 
У ўринда ётган ҳолида ўзига келди.Ўтовнинг очиқ эшигидан ёрқин нур оқими ёғилиб, енгил тонг ҳавоси кириб турарди. Остонаданоқ ям-яшил майсалар устида шудринглар турли хил рангларда жилваланар эди. Одамларнинг ғала-ғовури, улоқчанинг мунгли меълаши, арава ғилдиракларининг ғирчиллаш овозлари эшитилди. Қочиш ҳақида ўйламаса ҳам бўлади, акс ҳолда эшик олдида қўриқчилар турган бўларди. Балким туришгандир ҳам… 
Ойлун туриб ўтирди, ўтов ичига кўз югуртирди. Кираверишда, қарама -қарши девор ёнида энсизгина хонтахта бўлиб, унинг устида чармдан ясалган ёғ босган онгонлар – маъбудлар териб қўйилган эди. Бу ёғлар улар шарафига қилинган қурбонликлардан белги. Иккинчи хонтахта ўчоқ ёнида бўлиб, унинг устида катта сопол товоқ ва бошқа идишлар бор эди. Оёқлари ўймакор қилиб ясалган, ялтироқ қора юзали, жуда ҳам кичик учинчи хонтахта, чизиқли безаклар билан ишланган қордек оппоқ намат устида, унинг ўрни ёнида турар эди. Унинг ўрни ўтовнинг шарқий ярмига тўшалган, рўпарада, ўчоқнинг у тарафида ҳам бир ўрин солинган бўлиб, у бўш эди. Чиқишга яқинроқда эса кийимлар, дағал мол терисидан ишланган совут ва уринган эски садоқ осиғлиқ эди. Ҳаммаси оддий, унга болалигидан таниш бўлган нарсалар эди. Аммо силлиқ юзасига худди кўзгуга қарагандай тикилиш мумкин бўлган мана бу тим-қора хонтахтани у биринчи бор кўриши эди. Қаерга келиб қолди? Бу ёғи нима бўларкин? Эсига Чиледуси тушиб қолиб, унсиз йиғлаб юборди. Балким аллақачон ўлдириб юборишгандир? Уни қутқариб қоламан дедиму, лекин удда қилолмадим. Энди ўзим ҳам ўлишим керак. 
Эскирган чит кўйлак кийган ёшгина хизматкор қиз товуш чиқармайгина кириб келди-да, кичик хонтахта устига ёғоч косада қуритилган пишлоқ қўйди. Бошқа бир косага сут қуйди. Ойлун ҳиқ-ҳиқлаб ҳеч нарса керакмас, дея ишора қилди. 
-Фужин ( фужин-хоним) кам йиғлаши , кўп ейиши керак, - деди чала-чулпа тилда гапириб хизматкор. Кейин ғамгин хўрсиниб, Ойлуннинг ёнига чўкди. -Кўз ёшларинг юзингни хунук қилиб қўяди. 
-Менга энди барибир. 
-Э...э, унақа гапирма, керакмас! - Бошини сарак-сарак қилди хизматкор қиз. - Фужин ёш, чиройли ... яхши яшаши керак. 
У Ойлуннинг бошини меҳрибонлик билан силади, тунда олиб қочилаётган пайтида сочларига ёпишган қуруқшаган тиканакларни секин -аста ола бошлади. 
- Сен қаердансан? Исминг нима? - Ойлун йиғидан тўхтади. Балким у менга ёрдам берар, деган умид пайдо бўлган эди кўнглида. 
- Мен Хитойданман. Исмим сизнинг тилда Хоахчин. Хитойчасига Хуа Чен. Яқингинада мен ҳам сенга ўхшаб ўзимни ўзим ўртаб, дод солиб ўтирган эдим. Энди йиғламайман. Кўникиб кетдим. Менга ким қўйибди, сизлар айтгандай, оддийгина қорача бўлсам. Юртимда ҳам хизматкор эдим, бу ерда ҳам шу. Бу ер ҳатто яхши десам ҳам бўлади.У ёғда хўжайиним қутурган итнинг ўзигинаси эди. Бамбук ёғочи билан елкамга урарди. Во-ей, шунақа оғрийдики, - у қўли билан елкаларини силаркан, юзини буруштириб қўйди. Лекин, шу заҳоти яна кулди. 
- Бу ерга қандай қилиб келиб қолдинг? 
-Хўжайинимнинг ҳам хўжайини бор эди. Жуда катта одам. Уни буюк ва нурафшон хуанди ( хуанди - император)нинг ўзи бу ерларга элчи қилиб жўнатди.У ўзи билан менинг хўжайинимни ҳам олиб келди. Хўжайиним эса мени ва укам Хони ҳам ўзи билан олиб келди. Катта хўжайинни ҳам, менинг хўжайинимни ҳам бу ердагилар сўйиб ташлашди. - Хоахчин бир сесканиб, бошини елкалари ичига тортиб олди. 
Ўтов ташқарисидан тез- тез юриб келаётган енгил қадам товуши эшитилди. Хоахчин шошилиб ўрнидан турди-да, таъзим қилиб эшик ортига ғойиб бўлди. Айни шу онда ўтовга Есугай кириб келди. Камарига осиб олган, жез билан сайқал берилган ингичкагина пичоғини демаса, Есугай қуролсиз эди. У рўпарадаги хонтахта ёнига келиб ўтирди, Ойлунга хотиржам, паришон тикилди-да: 
-Кечаги иш учун ҳафа бўлма, Ойлун, - деб узр сўраган бўлди. 
Ойлуннинг томоғи қақраб, базўр овоз чиқариб сўради: 
-Чиледу қани? 
Есугайнинг кулранг кўзлари бир зумгина совуқ ярақлади-да, қовоғини солиб олди. 
-Уни ўлдирдингларми? - пичирлади Ойлун. Унинг нигоҳи Есугайнинг белида осилиб турган пичоғига тушди. Агар тез ҳаракат қилинса, пичоқни олиб олса бўларди. 
- Ўлдирганимиз йўқ, - алам билан жавоб берди Есугай. - Сен унинг ўлишини истамовдинг – у тирик. Лекин сен ҳадеб уни эсимга солаверсанг, мен сенга унинг калласини олиб келиб бераман. 

У жим бўлиб қолди. Ойлун ҳам жим эди. Тутун мўрисидан ўтовга сўна учиб кирди-да, жонга тегадиган ғинғиллаши билан айлана бошлади. Ойлун бу ғинғиллашни эшитиб, кўзини сут тўла косага тикканича ўтирар, қалби эса унсиз сокинликда эди. 
- Ойлун - Есугайнинг овози узоқлардан келаётгандай эди. Қиз қимирламади ҳам, бошини ҳам кўтармади. - Мен сенга ёмонлик қилмайман. Мен сени менинг хотиним бўлишингни хоҳлайман. Фақат ажал мени сендан қайтариши мумкин. Шуни эсингдан чиқарма, Ойлун. - Есугай гапидан бир зум тўхтади. - Биз урушга кетяпмиз. Агар мен ўлсам, демак, сенинг болаларингнинг отаси бўлишимни осмон хоҳламаган бўлади. Мабодо, мен қайтмасам, сени уйингга элтиб қўйишади. Лекин қайтиб келсам... Ойлун, сен менинг тирик қайтишимни хоҳлайсанми? Нимага жимсан? 
Есугай ўрнидан туриб, ўтов ичида юра бошлади. Унинг тунд юзидаги ташвиш тобора кучайиб борарди.У кечаги Есугайга мутлақо ўхшамас эди. Заҳарханда кулишлари ҳам, беўхшов ҳазиллари ҳам йўқ эди. У ўтов ичра у ёқдан-бу ёққа юрар экан, гўёки Ойлунни умуман унутгандай эди. Бирдан юришдан тўхтаб, зорлангандай бўлиб, секин гапирди: 
-Барибир улар уни ўлдиришибди, шундай ўлдиришибдики! 
-Кимни ...ўлдиришибди? -Чиледу ҳақида гапиряпти деб ўйлаган Ойлуннинг миясига шу чоққача Есугай уни хиёнаткорона алдаётган экан, деган фикр келди. 
- Ўнбағай-хонни ўлдиришган... Э, сен билмайсан... 
Ойлун енгилгина хўрсиниб қўйди. Хонни ўлдиришган бўлса унга нима! 
- Ўнбағай-хон мен учун ким эканлигини сен билмайсан. Мен уни ўз отамдан ҳам яхши кўрардим. Унинг донолиги қабиламизнинг куч-қудрати эди. Лаънати татарлар! Улар Ўнбағай-хонни тутиб олиб, Хитой хони Олтин-хонга топширишибди. У бўлса хонимизни ёғоч эшакка михлатибди. Бекорчи ва нодон оломон бу донишманд ва баҳодир одамнинг қандай ўлаётганини томоша қилишга келибди. Шавкатли Қабил хоннинг ўғли Қутул-баҳодир бизни энди татарларнинг устига бошлаб боради. Биз қасоскор жангчилар сифатида ҳаммаси учун ҳисоб-китоб қилиб қўямиз! 
Есугай гапираётган нарсалар Ойлунга бегона ва нотаниш бўлса ҳам, у беихтиёр Есугайнинг овози жарангига қулоқ солиб ўтирарди. Бу овозда нафрат кучи шунчалик сезилиб турар эдики, Ойлунни қўрқув босаёзди.