ШАФҚАТСИЗ АСР

ТАРИХИЙ РОМАН

ҚУВҒИНДИЛАР

Юлдузли кўм-кўк осмон 
Ағдариларди. 
Мана, қандай халқаро 
Қирғин борарди. 
Бунда иссиқ ўрин йўқ, 
Ўлжалардан тириклик. 
Ҳудудсиз Она Ерни 
Тўлғок тутарди – 
Мана, қандай кўп тиллик 
Қирғин борарди. 
(“Ноёб битиклар”  
Мўғул солномаси, 1240 йил.)

БИРИНЧИ ҚИСМ

I

Икки ҳўкизга қўшилган усти ёпиқ арава саҳрода аста ғийчиллаб борар, унинг ортида эса эгарлоғлик от эргашиб келарди.

Саратон жазирамасида ёниб ётган саҳро узра қайноқ қуёш осилиб қолгандай. Ҳароратнинг иссиқлигидан ҳўкизлар бошларини ерга эгиб борар, уларнинг тер босган яғринларида чивинлар ғужғон ўйнар , арава ғилдираклари остида эса қуриб - қақшаган дерисун – чаловнинг шитирлаши эшитиларди.

Ойлун араванинг орқа томонида ўтирарди.Унинг болаларча кулча юзидан тер томчилари оқиб тушиб , тўйга атаб тикилган шойи кўйлагининг этакларига томарди. Ойлуннинг кўзлари катта-катта бўлса-да, на осмондаги якка булутни , на чалов рўвакларини кўрмас , иссиқни ҳам ҳис қилмасди. Унинг хаёллари бу жойлардан жуда узоқда – онаси, ака - укалари ва улар билан бирга болалик шўхликлари-ю ўйинқароқликлари қолиб кетган қишлоқда эди.

Келинни кузатиш маросимига қабиладошлари бўлмиш олқонутларнинг кўпчилиги келишди. Ашулалар айтилди, ҳазил – мутойибалар бўлди, сўз ўйинида беллашувлар қизигандан-қизиди. Ҳамма хурсанд эди. Ойлун ҳам: у байрамларни жуда ёқтирарди. Аммо бугун унинг байрами эди – куёви шарафига қўшиқлар тўқилди, эсон-омонлик тиловчи дуолар айтилди. Унинг қариндошлари қувноқликлари, қўшиқсеварликлари ва гўзал қизлари билан донг таратган эдилар. Бу ерларга бир неча кунлик йўлдан, баъзан эса кўз илғамас Бойкўл томонлардан ва ҳаттоки Буюк девор орти - Хитой хони Олтин-хон салтанатидан ҳам келин қидириб келишарди…

Сафарнинг биринчи куни тез ўтиб кетди. У хайрлашув базмини эслаб, ўзича унинг шарафига тўқилган ашулаларни хиргойи қилиб, ора-чора куёвга ўғринча кўз қирини ташлаб борарди. Унинг эри, Чиледу, истарали, баланд бўйли, чайир, очиқ юзли ва истараси иссиқ бу йигит, бекорга хафа қиладиган ва хафа қилдириб ҳам қўймайдиганлардан эканлигини Ойлуннинг кўнгли сезиб турарди.

Бугунги кун ҳам Ойлун учун байрамнинг давомидек эди. Аммо кечқурун, улар тунаш учун бир ерда тўхтаб, Чиледу унга егулик тайёрлашни буюрганда, у бирданига, туйқусдан ҳаётида кескин бурилиш юз берганини, қадрдон овулини бир кун, икки кунгинага эмас, балки умрбод тарк этганини тушуниб қолди.У кутилмаганда ич-ичидан соғинч ҳиссига ўхшаш бир оғрик сезиб, егулик тайёрлаш ҳам эсидан чиқди-ю, ерга ўтириб олиб, юзларини қўллари билан беркитиб, аччиқ йиғлаб юборди. Чиледу ҳайрон кўзларини бир-икки юмиб очди-да, унинг тепасига келиб энгашди. Кафти билан унинг бошини силаб қўйди-ю, ҳеч нарса демади. Келинчак кўз ёшларига ортиқча эрк бермай, этаги билан юзларини артди-да, гулхан ёқа бошлади. Лекин юрагидаги дард нари кетмади. Қизалоқнинг беармон ҳаёти энди ортда колди. Энди у овкат тайёрлаши, кийим тикиши, эрининг отини эгарлаб бериши, бошқа яйловларга кўчишадиган пайтларда эса аравани бошқариши керак…

Чиледу бўлар - бўлмас гаплар б илан уни ранжитмас, очиқ юзи ҳамиша хотиржам ва мулойим, соддадил, қисиқ кўзларида эса хайрихоҳ бир табассум порлаб турарди. Ойлун ҳам мана шу табассум учун, унинг мана шундай сўзсиз, индамай келаётгани учун миннатдор эди. Ҳозир ҳам, араванинг орқасида, эрига орқа ўгириб ўтирар экан, Чиледунинг нигоҳи ўзига қаратилганини ғойибона сезиб турарди. Анчадан бери у нимадир демоқчидай туюлса ҳам, Ойлуннинг гаплашгиси йўқ бўлгани учун унинг юзига қараёлмас эди.

- Ойлун, - деб чақирди Чиледу.

У бошини салгина ўгирди.

- Қимиз ичасанми, Ойлун?

Жазирама иссиқдан томоғи қақраб қолганини келин шу тобда англади. Жимгина бошини қимирлатиб розилик берди. Қизнинг онаси аравага жойлаб қўйган мешдан ёғоч идишга қимиз қуйиб берди. Илиқ ва нордон қимиздан унинг бурунлари қамашиб кетди.

- Ўнўнга яқинлашиб қолдик, - деди Чиледу мешнинг оғзини қайта боғлар экан.- Дарё бўйида ҳўкизларни ҳам отни ҳам тўйғазамиз, кечгача ўзимиз ҳам дам олволамиз. У ёғига кечаси юрамиз. Ҳам салқин, ҳам бехавотир.

Шу куни Чиледу садоғу камонини тиззасидан туширмади. Шундоққина ўнг қўли ёнида эса сопи буғунинг шохидан ясалган қиличи ҳам шай турарди. 
- Бу ерларда… қанақанги хавф бўлиши мумкин? -дея, шунчаки, нимадир деб бўлса ҳам гапни уламоқчи бўлиб сўради Ойлун. 
- Бу ерларда нобоп қабила кўчманчилик қилади. Биз маркитлар уруғининг алқанут аймоғиданмиз.Қўшни қабила билан доимо жанжаллашиб келамиз. Яқинда ҳам урушдик. Улар бизнинг ҳокимимиз Тудун-билгини ўлдиришди, ўғли Тўхтабегини оғир ярадор қилишди.

Чиледу гапирарди-ю, хавотирли кўзларини чўлдан узмасди. Аммо атрофда бирон-бир жонзот кўринмас, фақат сўлғин ўт-ўланлар орасида юрган юмронқозиқларнинг овозларигина эшитилиб қоларди.

Тез орада тупроқлари юмшоқ пасттекисликка чиқишди. Олдинда иссиқ ҳаводан чайқалиб тургандай пастак толлар кўриниб қолди. Сув эпкинини сезган ҳўкизларнинг қадами тезлашди. Чиледу минган от бошини тик кўтариб, қулоқларини динг қилиб олди.

Кенггина майсазордаги бутанинг соясида ҳўкизларни ечиб юбориб, отни тушовлади. Ойлун қирғоққа чўкди. Дарё узра киши кўзини қамаштириб қуёш жилваланар, ўт босган қирғоққа урилаётган сув ёқимли товушлар чиқарарди. Чиледу унинг ёнига келиб ўтирди-да, елкасига аста қўлини қўйди. 
- Хафа бўлма, Ойлун. Ҳаммаси яхши бўлади, мана кўрасан. Менинг авлодим бадавлат ҳам, донгдор ҳам эмас, аммо мен ишлашни биламан, камондан аниқ нишонга олишга устаман. Саланга атрофида жонворлар сероб Ойлун, мен сени энг машҳур нўёнлар ўтовларидан қолишмайдиган даражада яхши яшашинг учун ҳаракат қиламан.

Ойлун Онон сувларига тикилиб ўтириб жимгина тингларди. Дарё тубида сувни лойқалантирмасдан оқаётган қумлар шундоққина кўриниб турарди. Чиледунинг шошмасдан, дона-дона қилиб гапириши уни тинчлантирди.У Саланга бўйидаги маркитлар овулидаги ўз ҳаётини тасаввур қилиб кўрмоқчи бўлди-ю, аммо бундан ҳеч қандай натижа чиқмади.Унинг кўз ўнгида нуқул битта манзара – чарақлаган кўл бўйидаги ўтовлар, тош қотган қамишзорлару шўрхок ернинг у ер-бу ерида бўзариб турган ўтлардан иборат алқанутлар уруғининг жонажон овули кўринаверди. 
- Саланга худди шу Ононга ўхшашми? -сўради у. 
- Анча катта. Камонидаги ўқни бу қирғокдан у қирғоққа етказиш унча-мунча баҳодирнинг қўлидан келмайди.

Чиледу буталар шох-шаббаларидан йиғди-да, чақмоқтоши билан олов ёкди. Ёқди-ю шу он яна ўчириб, атрофга олазарак қараб қўйди. 
-Қўрқаяпсанми?- сўради Ойлун. 
-Тутун чўлда узоқдан ҳам кўринади,- қовоғини уйиб, хоҳламайгина жавоб қилди Чиледу.

Ойлун куёви унинг кўз ўнгида қўрқоқ бўлиб кўринишни истамаётганини сезиб: 
- Оловсиз ҳам бўлаверади,- деди.

Чиледу ўжарлик билан бошини чайқади: 
-Йўқ, олов ёқамиз,- деди-да , яна чақмоқ тошини ишга солди.

Гулханнинг устига тоғонни ўрнатиб, унга сув тўлдирилган сафар қозонини осди. Буларнинг ҳаммасини у эпчиллик билан, бир зумда, ён - атрофга алангламасдан бажарди. Уни кузатиб турган Ойлун, абадий мовий осмон унга шундай яхши қайлиқ ато этганини хаёлидан ўтказди.

Чиледу чопонини ечиб ташлаб, майса устида ярим яланғоч ўтирар, роҳатланиб жилмаяр экан, Ойлуннинг ҳар бир ҳаракатини кузатиб турарди.

Ўтларни чимдиб юрган оти бирдан бошини кўтарди-да чақиргандай кишнаб юборди. Буталар орқасидан унга жавоб бериб, бошқа бир отнинг кишнаши эшитилди. Чиледу ўрнидан сапчиб туриб, аравага қараб чопди.Ўқ-ёйи билан қиличини қўлига олиб яна гулхан ёнига қайтди.Ойлунни ўрнидан турғазиб аравага чиқарди-да, пардасини ёпиб қўйди.

Ойлун ҳечам қўрққани йўқ. У пардани салгина суриб, ташқарига мўралади.Ўтлоққа оёқлари оппоқ, малла ранг от минган ёлғиз чавандоз кириб келди. Унинг эгнидаги чопони дағал юнг матодан тикилган бўлса ҳам, яроғлари – эгри шамшири, садоқлари кумуш билан безалган, эгари ва юганлари эса ўйма мис парчалари билан ясатилган эди. Отлиқнинг яланг бошидаги сочлари худди миниб олган отиникига ўхшаш малла эканидан Ойлун ҳайрон бўлди. Қулоқлари ортига тортилган кокиллари гўёки мисдан қуйилгандай ялтирарди.У шу чоққача малласоч одамларни кўрмаган эди. Кўзлари ҳам бошқаларникига ўхшаб қора ёки жигарранг эмас – кўкимтир-кулранг эди. Балким у умуман одам ҳам эмасдир? Унда ким бўлдийкин? Яхшилик руҳими ёки ёмонлик?

Отлиқ ҳушёр назарини Чиледудан узмаган кўйи кескин овозда у билан саломлашди. Ҳар дақиқада камонини тортишга шай турган қўлларини қаттиқ қисиб олган Чиледу тушунарсиз жавоб қилди.

Чавандоз атрофни кузатиб чиқиб, ўзларидан бошқа ҳеч ким йўқлигига ишонч ҳосил қилди шекилли, масхараомуз сўради: 
- Нега ҳурпайиб турибсан? Қаёқдан келиб қолдинг? 
-Узоқдан, - деб минғирлади Чиледу ва гулхан олдига чўкди. 
- Маркитмисан?- сўради чавандоз.

-Ҳа.

-Шундоқ кўриниб турибди. Бошқа биров бўлганида меҳмонни овқатга таклиф қилиб, қимиз билан ташналигини қондирган бўларди. Саҳройиларнинг одати шунақа. Сиз такаббур маркитлар бу қадим одатларни менсимайсизларда, а?

-Нима, сенингча қадимги одатимизда меҳмон дегани бўлмағур саволлар билан шилқимлик қилиши мумкинми? Ўтир, мен сенга қимиз қуйиб бераман.

Отлиқ кулиб юборди. 
-Шундан бошлаш керак эди. Лекин мен қимизингни ичмайман, маркит. Бу ерларда, ўз нутуғ (нутуғ – мўғулларнинг кўчманчилик қилиб турган ерлари)ингдан узоқларда нима қилиб юрибсан? Сени ким бу ерга юборди? Нима учун? - У энгашиб арава пардасини шаҳд кўтариб ичкарига қаради. – Ўҳ-ў!

Ойлун унинг ҳайратли кўзларини шундоқ яқиндан кўрди-ю нарироқ сурилиб ўтирди. 
-Сенинг исминг нима, эй, гўзал қиз? 
-Ойлун ( ойлун – оқ булут),- ётсираб жавоб қилди у. 
-Сен қанақасига оқ булут бўлишинг мумкин! - ёйилиб куларкан, чавандознинг бир текис оппоқ тишлари ярқираб кетди.- Оқ булут эмас, сен момоқалдироқ чақирадиган қора булутсан-ку! Мени эса, чиройли қиз Есугай дейдилар.-У Чиледуга ўгирилди:- Агар бу қиз сенинг синглинг бўлса, маркит, осмон гувоҳ, сизларга куёв бўлишга тайёрман,- деди-да қўлларини мардларча белига қўйди. 
- У менинг қайлиғим. 
- Қайлиғим? – табассуми шу заҳоти йўқолиб юзи негадир тош қотиб қолди.- Қай-ли-ғим... дегин. Ҳўп, майли уйингга олиб кетавер.-Яна Ойлунга қаради.-Агар эринг қачондир бизларга қарши қурол кўтарса, сен тул қоласан, билиб қўй. Сенам, куёв, менинг гапларимни эслаб қол! 
У жиловини бир силтади-да, отини елдай учириб кетди.Қайта орқасига ўгирилмади ҳам. 
Пешонасидаги терларини шоша-пиша артар экан,Чиледу унинг кетидан қараб қолди. 
Улар наридан-бери тамадди қилиб олишди-да,ҳўкизларни аравага қўшишди.Отланишар экан, Чиледу тинимсиз атрофга аланглар,қулоқ солар, “Лаънат сенга, қизилбош шоқол!” деб тўнғиллаб қўярди.Ононнинг ярқироқ сувлари-ю бута толлар ортда қолиб, кўздан йўқолгандагина у бироз тинчиди. 
- Сен бу одамни танийсанми? – сўради Ойлун. 
- Мен уларнинг қабиласини биламан. Бугун саҳрода бу тайжутларга ўхшаган урушқоқ ва жангариларни ҳеч ерда топа олмайсан. 
- Нега унинг соч-кўзлари қорамас? Уларнинг ҳаммаси шунақами? 
- Ҳаммасимас. Уларнинг ичида битта шунақа маллавойлар зоти бор. Улар ўзларининг сочлари-ю кулранг кўзларини илоҳийликдан, деб билишади. Сен уни мен билан қанақа гаплашганини эшитдингми? Бу тайжутлар бизнинг қабилани қон-қақшатгани учунгина эмас. Бу қизилбошлар дунёдаги бошқа ҳамма одамларни ўзларидан паст кўришади. Ахир,уларни Осмоннинг ўзи яратган-ку! 
Чиледу бутун аламини ҳўкизлардан олди. Қамчиси билан ҳар икковини саваб ташлади. Буқаларнинг орқасида узун-узун бўлибқамчи излари бўртиб чиқди. 
-Қанақасига Осмоннинг ўзи яратади? 
Чиледу унга боқиб сал юмшади. 
-Кексалардан эшитгандим. Анча йиллар аввал Бурқучин-Тўкум деган бир ҳукмдорнинг Бурқучин-Қува исмлик гўзал қизи бўлган экан. Хур-тумат уруғидан бўлган Хурилтой-мерган унга уйланибди. Улардан Аланқува исмлик қиз туғилибди. Хурилтой хотини ва қизи билан бу ерларга кўчиб келибди. Аланқува бўйи етиб, Дўбун-мерганга турмушга чиқади. Тез орада Дўбун-мерган икки ўғли билан хотинини ташлаб, ўлиб кетади. Мана шундан кейин турли мўъжизалар бошланади. Эри йўқ Аланқува битта, иккита, учта ўғил туғади. “Бу қанақаси?” деб сўрашади ундан. “Ҳар кеч, қош қорайиб, осмонда юлдузлар кўриниши билан ўтовимнинг мўрисидан ёруғлик нури кириб келади-да, кўз ўнгимда малласоч бир йигитга айланади. Булар ўшанинг болалари”,- деб тушунтиради Аланқува. Қарияларимиз эса бошқача гапни гапиришади. Кириб келувчи – мўридан тушадиган нур эмас, балки тунлари ўтов эшигидан кириб келадиган, насли – насабининг ҳам тайини йўқ бўлган қарол Мавлихнинг ўзгинаси экан.

Бепоён саҳронинг бўзариб ётган кенгликларини диққат билан кузатар экан, Чиледу жимиб қолди.