ижтимоий-сиёсий,адабий-бадиий,маданий-маърифий сайти

Вақт – жиловсиз тулпор. У учиб борар экан, унинг жиловидан тортиб, тўхтатиб қолишнинг иложи йўқ. Темучин яқингинада туғилгандай эди, гўё. Ҳозир эса унинг тўртта укаси бор. Билгутой укасини Есугайнинг кейинги хотини туққан. Есугай бу хотинни, унинг даражасидаги одам биттагина хотин билан қаноатланиши уят саналгани учунгина олган эди. Шунинг учун ҳам, Билгутойни туққанидан кўп ўтмай, бу хотин оламдан ўтганида Есугай кўпам қайғурмади. Ойлун аввалгидай унинг қалбини бутунлай эгаллаб турарди. Бу яхшими, ёмонми, ҳар қалай у Ойлуни борлиги учун осмондан миннатдор эди. Ҳар сафар у уйга қайтар экан, юраги шодликка тўлар, уни уйига елдек учириб кетаётган ҳар қандай учқур тулпор ҳам имиллаётгандай туюларди. Уйга! Шамол сўлғин майсаларни жимгина сийпалар, Есугай яноқларини майин силаб ўтар, отининг узун ёллари эса эгарнинг учига келиб урилар эди. Уйга, уйга! Лекин қадрдон нутуғига ҳали анча бор. Агар учқур тулпори бўлганидами, у бугуноқ уйида бўларди. Аммо Есугай тулпорини қудаси Дай-чечанга ҳадя қилиб юборди-да. Мана, қарабсизки, қудалик ҳам бўлиб қолди! Совчилик фикри Ойлундан чиқди. У ота-онасиникига меҳмонга бориб, ўша ерда қўнғирот уруғидан бўлган Дай-чечаннинг қизини кўриб қолди. Қиз унга жуда ёқиб қолди: ақлли, чиройли, Темучиндан бир ёшгина катталигини айтмаса...Лекин, бу бир тарафдан яхши – тиниб-тинчимас ўғлига суянчиқ бўлади. От узангисига эндигина бўйи етган болакайни уйлантиришга ҳали эрта эди. Лекин у Ойлунга қаршилик қилиб ўтирмади.Ўғлини ўз уруғидан уйлантириш хотини учун қанчалик муҳимлигини у тушунарди. Шунинг учун ҳам у Темучин билан Хони олиб Дай-чечанникига қараб жўнади. Ойлун анчадан бери Хоахчин ва Хони ўз ватанига жўнатиб юборишни илтимос қилиб келарди. Асир тушган қулларни озод қилиб юбориш эса одатларига зид эди. Лекин у Ойлуннинг илтимосини рад қилолмасди. Хоахчиннинг ўзи кетишни истамагани учун Хо опасини ташлаб ватанини кўриш умидида Есугай билан кетди. Хони ҳам қўйиб юборгиси келмасди. У Темучин учун хизматкордан аълороқ эди. Туғишган ака ўз укаси устида қандай қайғурса, Хо Темучиннинг устида худди шундай қайғурарди. Есугай Хони алқанутлар овулида қолдирди. Улар Хони Олтин-хон хизматида турган онгутлар уруғи ерларига ўтказиб қўйишади. Ўша ердан у ватанига етиб олади. Темучин эса, афтидан, Хо билан бир умрга ажралаётганини ҳеч тушуна олмасди. -Ҳечам-ҳечам келмайсанми? Қанақа қилиб? Ёз, қиш ўтсаям сен ўшаёқда яшайверасанми? Мен отамдай катта киши бўлганимдаям сен қайтиб келмайсанми? -Ҳа, - деди хўрсиниб Хо. Есугай ўғлини отга миндириб олиб кетди. Темучин чинқириб йиғлар, жиловни тортқилаб, отни орқага қайтармоқчи бўларди. -Э, куёвмиш! Бунақада биз сен билан биронта ҳам келинни унаштиролмаймиз-ку. -Менга келин керакмас! Менга Хо керак! Ҳеч иш чиқмаслигини сезиб, Темучин йиғидан тўхтади, лекин қовоғи очилмади. Отасидан ҳафалиги шундоқ кўриниб турарди. Дай-чечаннинг қизи билан ҳам гаплашгиси келмади. Бир бор кўз қирини ташлаб қўйдию, тескари қараб олди. -Ў-ў, бизнинг куёв жуда жиддий чиқдилар-ку! -кулди Дай-чечан. - Қаҳрамон жангчи бўлади. -Жангчи бўлади, албатта, - деди Есугай. Кейин Темучин эшитмаслиги учун секинроқ шивирлаб қўшиб қўйди: - Лекин у ҳозирча бола. Уни эҳтиёт қилинг, қуда. Есугайнинг энг яхши кўрган ўғли одатга кўра қиз уйида куёв бўлиб қолди. Дай-чечанникида ўғли ҳеч нарсага зориқмайдию, аммо отанинг юраги барибир увишаверади. Вақт тез ўтиб кетаётгани ҳақидаги фикрдан ҳам унинг ғамгинлиги ортиб кетди. Кўз очиб - юмгунингча болалар катта бўлиб қолишади, ўз оилалари билан бўлиб кетишади, сен эса қартайиб бораверасан... Ваҳоланки, қаришга ҳали эрта. Болаларнинг тез улғаяётгани бир тарафдан яхши. Мана шу кимсасиз, чексиз даштда бир ўзи кетаётгани сабабли, у олам қанчалар катта ва кенг экани, одам эса, аксинча, жуда кичик ва ожиз эканлигини пайқаб қолганидан ҳам кайфияти тушиб кетгандир, эҳтимол. Есугай анчадан бери мана шундай, чўл билан бир ўзи юзма-юз, ёлғиз қолмаган эди. Сўнгги йилларда у қадрдон овуллини ташлаб чиқар экан, ортидан минглаб туёқлар гупури, қуроллар жаранги ва аскарлар ғовури эргашиб юрар эди. У дам олиш нималигини билмай, жангчиларига бошчилик қилар, кўчманчи қабиласини душманлар ҳамласидан ҳимоя қиларди. Унинг бу сингари жонбозлик қилишини бошқа нўёнлар шубҳа остига ола бошладилар – ишни қаёққа қараб кетаётганини сезиб қолишди, шекилли. “Балким, қурултой чақирилиб, сени хон қилиб сайлашгандир, а?”- сўради бир куни ошкора адоват билан Торғутой-Қирилдуқ. Ўша дақиқада унинг япасқи башараси худди сўйлоқ тишларини ишга солмоқчи бўлиб турган қутурган тўнғизникига ўхшаб кетганди. Бу Есугай татарлар устига илк юриш қилган кунларда бўлиб ўтган эди. У хонликни ўз андаси Тўғрилга олиб беришга қарор қилган, аммо унга жангчилар етишмай турган эди. Одам йиғиш эса, маънисиз иш эди. Чунки Есугайнинг татарлар устига қилган зафарли юришидан кейин, тинч ҳаётда эришолмаган ёки буни эплай олмаган ёш йигитлар бойлик ва ўлжалар умидида унга эргашишган эди. Лекин жангчи бўлишни исташнинг ўзи камлик қилади. Жангчининг тагида учқур оти, қўлида яхши қурол ва тўрвасида егуликлари бўлиши талаб этиларди. Аксарият йигитларда буларнинг ҳеч қайсиси бўлмас, нўёнлар эса уларни бу нарсалар билан таъминлашга ҳасислик қилишарди. Есугай уларни кенгашга чақириб: “Бу ҳаммамиз учун бир умумий иш. Шундай экан, ҳар бир ўрам яхши таъминланган юзтадан отлиқ жангчи етказиб берсин”, деган эди. Юқоридаги кинояли гапларини Торғутой-Қирилдуқ ўшанда айтган эди. Қолган нўёнлар ўз сукутлари билан Торғутой-Қирилдуқнинг ҳамласини қувватлашди. Аммо озгина айёрлик, бир оз ёлғон, керак бўлса бир-икки пўписалари билан Есугай нўёнларни кўндирган бўлди. Аслида, Тўғрилнинг ўз мавқейида тикланиши жанубий ҳудудларнинг барқарорлашуви, ўзларига хайрихоҳ бўлган кучли бир қўшнига эга бўлишларини нўёнлар ҳам Есугайдан кам тушунмасдилар. Бу маркитлар ва татарларга қарши курашда уларга жуда ҳам қўл келарди. Бироқ, улар бу ишларнинг бошида Есугай туришини истамасдилар. Чунки Есугайнинг ҳокимиятга бўлган кучли интилиши ўз эркларига таҳдид солиб турарди. Шу сабабли ҳам мабодо Есугай жангда енгилган тақдирда ҳам улар бундан фақат хурсанд бўлган бўлардилар. Лекин туйқусдан зарба бериб, хон ўтовида ўтирган Эрка-Қорани енгган Есугай Тўғрилнинг қарайитлар мулкига ҳам эга қилди. Тўғрил ҳам яхшиликни биладиган одам экан. Есугайнинг ёнига кириб икковлон маркитларнинг тоза адабини беришди. Бўйни қийшиқ Тўхтабеги дарё бўйлаб узоққа, деярли Бурқучин-Тўкум тарафларгача қочди. Кейинроқ эса улар яна татарлар устига юриш қилишди. Енгилишини билган татарлар эса сулҳ сўрашди. Энди тайжутлар овулларига босқинлар ҳавф солмай қўйди. Нўёнлар энди аввалгидай унинг юзига Торғутой-Қирилдуқ сингари турли бўлмағур гапларни айтишолмаса ҳам, фурсати топилди дегунча, Есугай ҳам хон эмаслиги ва улардан ҳеч бир ортиқ жойи йўқлигини эслатиб қўйишарди. Аслида ҳам шундай. Ва бу холат унга жуда ҳам ҳалақит бериб турарди. Есугай Тўғрил билан Олтин-хон ерларига юриш қилишни ҳам ўйлаб қўйганди. Ахир, Ўнбағай-хон ўлими учун қасос ҳам олиш керак-да. Ундан ташқари, Хитой жуда бой давлат бўлиб, у ердан соф чиннилар, ипак матолар ва қурол-аслаҳалар ўлжа олиниши мумкин эди. Мумкин эди, аммо нўёнлар кўнишмади. Сабаби ҳамон битта – Есугайнинг кучайишини хоҳлашмасди. Мабодо, Есугай бу жангларда ҳам ютиб чиқса, қурултой чақириб ўтирмасдан ҳам ўзини хон деб эълон қилиши мумкин, деб қўрқишарди. Нима ҳам дердим, топқирликларига қойил қолмай илож йўқ... Есугайнинг оти толиқди. У тез-тез чопишини секинлатиб йўрғалашга ўтиб оларди. Қуёш ботиб, қоронғулик қуюқлаша бошлади. Ўз йўналишидан сал четроқда гулханни илғаган Есугай от жиловини ўша томонга бурди. Агар булар тайжутлар бўлса-ку яхши. Биронталарининг чопқир оти бўлиши мумкин. Уни олиб эрта тонгда уйига учиб кетса ҳам бўлар. Гулхан атрофида йигирма чоғлиқ одам ўтирар эди. Улар чамаси яқингинада ўлдирилган қулон гўштини пишириб ўтиришарди. Жониворнинг шилинган териси шундоққина майса устига ёйиб қўйилган эди. Овчиларга ўхшайди. Қайси уруғдан экан булар? Есугай уларнинг юзлари ва кийимларига синчиклаб қаради. Татарлар! Ўрталарида сулҳ тузилган бўлиб, татарлар уни бузишолмаса керак. Аммо буларга дуч келмаганда яна ҳам яхшироқ бўларди. Лекин энди бу ҳақда ўйлашга кеч. Биргина умид бор. У ҳам бўлса уни танимай қолишларида. Татарлар сал-сал сурилиб ўтириб унга жой беришди, қимиз қуйиб бериб, бир бўлак гўшт тутқазишди. Улар ҳеч қандай сўроққа ҳам тутиб ўтиришмади. Есугай уларнинг меҳмони эди. Шунинг учун ҳам саҳройилар одатига кўра меҳмонга ортиқча саволлар берилмас, лозим топса унинг ўзи кимлиги ва қаердан келиб, қаерга йўл олганини айтиши мумкин эди. -Овинглар бароридан келдими? -сўради Есугай. -Унчаликмас. -Мана, мен ҳам ўлжалар қаерда кўпроқлигини билгани кетяпман, -деди Есугай. Унинг кимлигини ва қаердан келаётганини татарлар билишлари шарт эмас. Улар Есугайни қўнғиротлар ёки алқанутлардан деб ҳам ўйлашлари мумкин. Овқатдан кейин у дарҳол уйқуга кетди. Татарлар гулхан атрофида яна узоқ ўтиришди. Улар алланималар ҳақида пичирлаб гаплашиб ўтиришар экан, бирда “маллавой” деганлари ҳам Есугайнинг қулоғига чалинди. Демак, у ҳақда гаплашишаётган экан, танишган бўлса ҳам ажабмас. Эрталаб у уйқудан кўзини очганида татарлар ҳаммаси яна гулхан атрофида ўтиришарди. Уларнинг каттаси виқор билан таъзим қилиб Есугайга қимиз узатди. Ичар экан, ҳамманинг кўзи ўзига очиқ-ойдин ҳайронлик билан тикилиб турганини сезди. Шубҳага ўрин қолмаган ... улар уни танишган эди. Танишгани ҳам, бирон-бир чора кўриб қўйишгани ҳам билиниб турарди. Отини эгарлар экан, елкаси оша уларнинг тикилиб туришларини ҳис қиларди, Есугай. Агар уни ўлдиришмоқчи бўлишса, мана шу дақиқа энг қулай дақиқа эди: орқадан туриб битта ўқ ... вассалом. Айилини маҳкам тортиб бўлиб, сакраб отига минди. Энди бу ёғи осонроқ. Аммо татарлар қимир этмай туришар, унга ташланмоқчи эмасдай эдилар. Хайрлашиб, у отини илдамлади. Мана ҳозир ҳам орқадан ўқ узишга жуда қулай пайт эди. Есугай отига бир қамчи уриб учиб кетгиси ҳам бор эдию, аммо қўрқувини билдиргиси келмаганидан, орқасига ўгирилмай, отини секин йўрғалатиб кетарди. Ораларидаги масофа анча узоқлашиб энди ўқ етмас бўлиб қолганида эса отига яхшилаб қамчи урди. Қандай қилиб уни қўйиб юборишди экан-а? Балким танишмагандир... Тезроқ уйга! Дам олиб улгурган оти йўртмоқлаб учиб борар, шамол унинг кийимлари ичидан ичкари кириб бориб, этига совуқ ўрмаларди. Шамол ҳам жуда совуққа ўхшайдими? Куз эндигина бошланган, ўтлар қуриб улгурмаган ва гуллар ҳам ҳали гулини тўкмаган, қуёш чарақлаб турганига ҳам қарамай, нимага бунчалик совуқ экан. Есугай чопони барларини тортиб белбоғини сиқиб боғлаб олди. Балким мазаси қочгандир? Нимадан бўлсайкин? Яраланиб ётиб қолганидан бери бирон марта ҳам касал бўлмаган эди. Ваҳоланки, ёмғир остида ивиб кетган, муз қотган ерда ухлашга ҳам тўғри келган пайтлар бўлди-ку. Юпқагина чодир ичида совуқда тиришиб, бир неча кунлаб қор бўрони тинишини кутиб ётганларида-чи? Яна бир муддат ўтиб, у касал бўлиб қолганига аниқ ишонди. Бутун баданидан совуқ тер чиқиб, томоғи қақраб қолди. Ошқозонига эса аланга кириб олгандай эди. Эсига татарлар тутқазган қимизни ичгани келди. Ана, нима учун уни отиб ташлашмабди,энди тушунди. Уйига етиб келганида у хушидан кетаёзган эди. Ойлун, Чарха-Эбуген, Менглик ва унинг ўғиллари Жўжи-Хасар, Хачиун, Билгутой ва Тамуғаларнинг чеҳралари унинг кўз олдида айқаш-уйқаш бўлиб кетди. -Мени татарлар заҳарлашди, -дер экан, ҳар бир сўзни базўр айтаётгани кўриниб турарди. -Мен ўляпман. Чарха-Эбуген унга аллақандай аччиқ дамламани ичирди. Аммо аҳволи яхшиланмади. Ичи ёнар, ҳатто баъзи жойлари чидаб бўлмас алангада ёниб, қурумга айланаётганини сезгандай бўларди. -Менглик, уч, Темучинни олиб кел! Сал ўтмай, қуюқ қон қуса бошлади. Шундан кейин бироз яхшилангандай бўлдию, аммо қайтиб оёққа турмаслигини кўнгли сезиб турарди. Энди учқур оти уни чўл ялангликларида елдириб юрмайди. -Ойлун. - Хотини унинг устига эгилди. Есугай унинг қўлларини тутди. -Болаларни эҳтиёт қил, Ойлун. Мен ҳеч ишга улгурмай сизларни ташлаб кетяпман. Темучин қани? -Менглик олиб келгани кетди. -Ойлун... - у хотинини кўришга қанчалик шошилганини айтмоқчи бўлди, аммо кучдан қолиб, боши айланиб кетди-да, енгилгина чайқалиб, борган сари кучайиб бораётган кумуш қўнғироқлар жаранги остида қайларгадир сузиб кетди. Шу кўйи Есугай қайта ўзига келмай, ўғли Темучинни кўролмай ўлди.